Depopulacja większości miast w Polsce jest faktem, szereg z nich podlega kurczeniu się w sferze społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. Szereg badań i projektów naukowych, zarówno krajowych i zagranicznych dostarczyło cennych danych na temat aktualnych problemów, z którymi mierzą się miasta. Największym wyzwaniem jest obecnie przełożenie wyników tych badań na konkretne rozwiązania, polityki miejskie i interwencje w miastach.
Trylogia o kurczeniu się miast w Polsce Instytutu Rozwoju Miast i Regionów dostarcza wiedzy o trajektoriach kurczenia się, przyczynach i następstwach tego procesu. Jest to wynik długoletnich badań Instytutu na temat rewitalizacji i samego fenomenu kurczenia się miast – w tym ostatniego projektu badawczego NewUrbPact. Podsumowaniem trylogii jest otwarta koncepcja modelowego zmniejszania miasta, dopasowania struktury przestrzenno-funkcjonalnej do aktualnej sytuacji demograficznej, określonej, jako Plan ogólny miasta kurczącego się -„Festung miasto”.
Na trylogię „Kurczenie się miast w Polsce” składa się monografia Bartłomieja Sroki „Dychotomia procesu urbanizacji, czyli rozlewanie miast kurczących się w kontekście systemu planowania przestrzennego”. Autor zadaje pytanie czy urbanizacja w nowym tysiącleciu odróżnia się od linearnego procesu wzrostu towarzyszącego nam od doby rewolucji przemysłowej? Depopulacja, „erozja miejskości” i rozlewanie się miast są głównymi wątkami podjętymi przez autora. Poszukuje on genezy erozji systemu planowania w Polsce, jego dualizmu, który umożliwił rozlewanie się zabudowy oraz jednoczesne, wielowymiarowe kurczenie się miast. Próbuje określić jaka jest obecna funkcja planowania przestrzennego miast w warunkach ich powszechnego kurczenia się. Refleksja nad tym, czy istnieje miasto po mieście jest tematem książki Mikołaja Gomółki „Postmiasto: strategie dla wyludniających się miast na przykładzie Bytomia”. Jest to drobiazgowa diagnoza procesów kształtujących przestrzeń depopulującego się Bytomia, która prowadzi do „strategii” zarządzania zjawiskiem kurczenia się w ujęciu przestrzennym. Autor wykorzystuje potencjał kształtowania nowego krajobrazu, sukcesji natury na gruzach wyburzonych miast. „Kurczenie się (shrinkage) starych miast przemysłowych i przeciwdziałanie jego negatywnym skutkom”, autorstwa Emilii Jaroszewskiej, to wnikliwa analiza upadku miast przemysłowych na przykładzie Wałbrzycha. Autorka mierzy się z problemem determinizmu ścieżki rozwojowej, który często rzutuje na aktualne problemy szeregu miast, zwłaszcza tych, gdzie bazę ekonomiczną stanowił przemysł tradycyjny. Jest to perspektywa procesu kurczenia się miasta wywołanego „szokiem” transformacji systemowej, jego wymiaru ekonomicznego kwestionującego ich dotychczasowy rozwój.
Zachęcamy do lektury!
Poniżej można zapoznać się ze streszczeniem poszczególnych publikacji.
Poster dostępny jest w Naszej czytelni (dostęp online).
Obserwowane współcześnie negatywne konsekwencje procesu kurczenia się miast sprawiają, że stanowi on jedno z najbardziej istotnych wyzwań dla przyszłego rozwoju wielu miast, w szczególności starych miast przemysłowych. Potrzebne jest zatem formułowanie nowych scenariuszy i programów rozwojowych uwzględniających proces kurczenia się miast, które wciąż tętnią życiem i są atrakcyjne dla ich mieszkańców. Przemysł, który przez dziesięciolecia był siłą napędową gospodarki i wzrostu ludnościowego wielu miast, stał się w późniejszym czasie źródłem ich problemów. Kryzys działalności tworzących bazę ekonomiczną starych miast przemysłowych (zwłaszcza tradycyjnego przemysłu) wywołany przez proces deindustrializacji, a w krajach postsocjalistycznych dodatkowo przez „szok” transformacji gospodarczej, spowodował długotrwałe i niekorzystne zmiany w wielu aspektach. Ich konsekwencją jest obserwowany współcześnie proces kurczenia się starych miast przemysłowych, zarówno w wymiarze demograficznym, gospodarczym, społecznym, jak i przestrzennym. W oparciu o szereg teorii ekonomicznych, takich jak teoria zależności od ścieżki, bazy ekonomicznej czy koncepcji kumulatywnej przyczynowości G. Myrdala autorka tłumaczy kryzys miast poprzemysłowych. Dokonując wnikliwej analizy studium przypadku, jakim jest Wałbrzych.
Postmiasto to zapis rozważań nad problematyką kurczących się miast, zarówno w Polsce jak i na całym świecie. Autor analizuje historię występowania procesu poczynając od starożytności. Następnie wprowadzona zostaje klasyfikacja przyczyn wyludniania. W oparciu o różne przytoczone scenariusze ze współczesnych miast dotkniętych kryzysem, w drugiej części książki zostaje zaproponowany proces naprawczy dla jednego z najszybciej wyludniającego się miasta w Polsce – Bytomia. Proponowane rozwiązania dalekie są od naiwnej wiary w to że proces odpływu mieszkańców da się z dnia na dzień odwrócić. Autor proponuje wrażliwe ale i odważne działania które mają na celu przygotowanie miasta na dalsze zmiany demograficzne i ekonomiczne. Zaprezentowane rozwiązania operują w różnych skalach (krajobrazowej, urbanistycznej, architektonicznej) i mają na celu odpowiedzieć na pytanie czym będzie Postmiasto – miasto po mieście.
Tisdale twierdzi, że „jest wiele cywilizacji, ale tylko jedna urbanizacja”. Urbanizacja nie jest jednak procesem jednorodnym, wzrost i upadek są jej naturalnymi determinantami. Czy urbanizacja w nowym tysiącleciu odróżnia się linearnego procesu wzrostu towarzyszącego nam od doby rewolucji przemysłowej? T. Rieniets twierdzi, że XXI w. to „era przemiany demograficznej”, kurczenia się miast, które osadzone jest w szerszym procesie rozwoju. Depopulacja, „erozja miejskości” i rozlewanie się miast są głównymi wątkami podjętymi przez autora. Stawia on pytanie o kierunki rozwoju systemu planowania przestrzennego w warunkach wielowymiarowego kurczenia się miast, odnosząc się do dokumentów doktrynalnych, takich jak Karta Ateńska, Karta z Machu Picchu czy Karta Nowej Urbanistyki. Odpowiedzi w formie rekomendacji, opracowanych na postawie doświadczeń niemieckich, poprzedza studium zjawiska kurczenia się miast w Polsce, poznanie uwarunkowań, skali i przebiegu tego fenomenu. Próba badawcza obejmowała 853 ośrodki posiadające prawa miejskie w okresie 1995-2018. Typologia miast kurczących się została opracowana na podstawie analizy wielowskaźnikowej, która obrazuje przemiany społeczno-gospodarcze i przestrzenne. Typologia ta została uzupełniona o bilanse zmiany powierzchni terenów mieszkaniowych w latach 1990-2018. Pozwoliło to na analizę trajektorii aspektu przestrzennego kurczenia się miast w skali tych ośrodków oraz ich regionu funkcjonalnego. Na podstawie przeprowadzonych badań można wskazać 159 miast kurczących się w Polsce, w tym 21, które doświadczyły kurczenia się w wymiarze przestrzennym wraz ze swoim obszarem funkcjonalnym. Kurczenie pozorne, czyli osadzone w warunkach rozlewania się ośrodka centralnego (shrinkage sprawl, por. urban sprawl) na jego obszar funkcjonalny zaznacza się w 13 miastach kurczących się. Pokazuje to niejednorodność upadku miasta, kurczenie się miasta może być osadzone w szerszym kontekście wzrostu regionu lub obejmować cały obszar funkcjonalny. Rozkład przestrzenny miast kurczących się w Polsce tworzy zarys granic historycznych okręgów przemysłowych. Kurczenie się miast dotknęło w szczególności tych miast, które w wyniku transformacji systemowej stały się jednocześnie miastami „poprzemysłowymi” i „postsocjalistycznymi”. Proces rozlewania miast kurczących się (shrinkage sprawl) z jednej strony wynikał z „paradygmatu wzrostu”, czyli rozwoju rozumianego jako wzrost. Z drugiej strony był to wynik transformacji systemu planowania przestrzennego. System doby gospodarki centralnie planowanej, zorientowany na kolektywizm i interes publiczny został poddany deregulacji i liberalizacji, jego nadrzędną wartością jest obecnie własność prywatna. W szerszym ujęciu, przez kurczenie się miast, można rozumieć proces dekoncentracji, rozwoju przestrzennego jak i wpływu na system planowania przestrzennego czy samego procesu urbanizacji. Ujęcie to wskazuje na przemiany sieci osadniczej w warunkach powszechnego ubytku liczby ludności, która obejmuje rozlewanie się zabudowy poza miastem i utratę części funkcji przez ośrodki centralne. Aktualnym staje się pytanie, jaka jest obecnie funkcja planowania przestrzennego miast w warunkach ich powszechnego kurczenia się? Czy miasto kurczące się może być „restrukturyzowane” oddolnie?
ISBN 978-83-65105-31-8 ISBN 978-83-65105-35-6 ISBN 978-83-65105-79-0
Cena książki: 49,01 zł brutto